Obecnie w związku z rozwojem nauki rzadko używamy terminu „układ siateczkowo-śródbłonkowy”. Wiemy, że alergia i odporność są związane głównie z układem chłonnym i dlatego terminy: „limfocyty T”, „limfocyty B” i „komórki plazmatyczne” pochodzące ze stymulowanych limfocytów B zastępują starszy układ siateczkowo-śródbłonkowy, który jest pojęciem szerszym, obejmującym obok wytwarzania przeciwciał również ich przetwarzanie. Układ siateczkowo-śródbłonkowy określa jakby „fabrykę”, w której są poszczególne hale „T”, „B” oraz wiele innych działów pomocniczych.
Komórki plazmatyczne wytwarzają przeciwciała humoralne — immunoglobuliny, bez których życie nie byłoby możliwe. Ich brak czyni człowieka bezbronnym wobec antygenów drobnoustrojów. W pewnych sytuacjach następuje jakby zbędna produkcja immunoglobulin, w wyniku czego powstaje choroba alergiczna (alergen zewnątrzpochodny) lub schorzenie bzw. autoimmunologiczne (autoalergen). Rodzaj odczynu zależy od rodzaju produkowanego przeciwciała. Komórki plazmatyczne produkują immunoglobuliny (Ig) oznaczone literami A, G, M, E, D.
W chorobach alergicznych kluczową rolę odgrywają IgE i IgG. Przyjmuje się, że IgE są stygmatem uczulenia, IgG oprócz uczulenia są dowodem kontaktu z nadmiarem alergenu. Dla przykładu, człowiek uczulony na jad pszczeli będzie wykazywał zwiększony poziom IgE swoistej dla reakcji na antygen pszczeli, natomiast pszczelarz, który styka się stale z pszczołami, jest odporny na jad pszczół i będzie wykazywał IgG. Ta ostatnia immunoglobulina ma kilka odmian i niektóre z nich przy kontakcie z alergenem będą wywoływać burzliwe odczyny alergiczne (reakcje na antygeny ptasie, pleśniowe itp.). Reakcja IgE z alergenem zawsze wywoła objawy chorobowe, IgG czasami.
W zależności od rodzaju przeciwciała i sposobu łączenia się go z alergenem rozróżniamy w alergologii cztery typy odczynów alergicznych. Oto one:
I anafilaktyczny, natychmiastowy, atopowy,
II cytotoksyczny (autoalergia),
III pośredni (odczyn Arthusa, kompleksów immunologicznych),
IV komórkowy, opóźniony, tuberkulinowy.
Typ I jest najczęstszym odczynem alergicznym. Przeciwciałem, który go wywołuje, jest produkowana przez limfocyty B IgE, zwana dawniej reaginą. Jest to przeciwciało występujące obficie u osób stygmatyzowanych skłonnością do odczynów alergicznych, tzw. osobników atopowych. Przeciwciało to ma dużą zdolność do wiązania się z błoną komórkową komórek tucznych (mastocyty). Owa właściwość łączenia się z komórkami nazywa się cytofilią, a przeciwciała, które ją wykazują — cytofilnymi. Komórkom tucznym, występującym szczególnie obficie w układzie oddechowym, pokarmowym i w skórze, odpowiadają krwinki zasadochłonne (bazofile) krwi. Cechą odczynu I jest gwałtowna reakcja alergiczna występująca po kilku lub kilkunastu minutach od kontaktu z alergenem. Klinicznymi odpowiednikami tego typu odczynów są: astma oskrzelowa, alergiczny nieżyt nosa i spojówek, niektóre postacie alergii skórnej, jak pokrzywka, zapalenie skórno-nerwowe i dziecięca egzema. Istotą omawianego odczynu jest gwałtowne uwalnianie różnych związków chemicznych z uczulonych komórek tucznych i bazofilów. Związki te są odpowiedzialne za kliniczny obraz choroby.
Typ II jest odczynem, w którym antygen jest związany z powierzchnią komórek lub jest częścią błony komórkowej (autoantygen), a krążące przeciwciało po połączeniu się z nim doprowadza do rozpadu komórki. Ten typ odczynu jest istotą tzw. autoimmunologicznych chorób krwi (niedokrwistość hemolityczna, skaza krwotoczna związana z niszczeniem krwinek płytkowych), odrzucania przeszczepionych narządów. W alergologii nie ma on większego znaczenia.
Typ III jest odczynem, w którym antygen łączy się z przeciwciałem (zwykle IgG lub IgM), a skutkiem tego jest obfity strąt (precypitat — kompleks antygen-przeciwciało) uszkadzający tkankę w miejscu jego powstania. Jest to odczyn kompleksów immunologicznych. Objawy kliniczne powstają po 6-12 godzinach od wprowadzenia antygenu, stąd jego nazwa „pośredni” (w czasie między natychmiastowym a opóźnionym). Klinicznymi postaciami tego odczynu są liczne zespoły chorobowe, jak niektóre postacie astmy oskrzelowej, alergiczna grzybica kropidlakowa płuc, płuco farmera, płuco hodowcy drobiu, choroba posurowicza i inne.
Typ IV, zwany opóźnionym, tuberkulinowym (czas reakcji 48-72 godziny), jest związany z reakcją uczulonych limfocytów z wprowadzonym alergenem. Uczulane limfocyty wydzielają szereg związków chemicznych, tzw. limfokin, które są odpowiedzialne za kliniczny obraz choroby. Należy tu wiele postaci chorób skóry, jak np. wyprysk kontaktowy, i być może niektóre postacie astmy oskrzelowej (tzw. astma bakteryjna).
W odczynach II i III istotną rolę odgrywa oprócz antygenu i przeciwciała tzw. układ dopełniacza, który jest prawidłową składową tkanek ludzkich.
Podział reakcji alergicznych według Coombsa i Gella umożliwia prześledzenie wszystkich możliwych kombinacji tego typu odczynów.